Svilajnac je mali grad smesten u kraju Resava, koji je dobijo ime po reci Resavi, koja kroz nju protice. A reka je po jednom predanju dobila ime po mnogim leskovim, javorovim i jovovim resama, koje ona "posvednevno nosila". Po drugom predanju, reka je dobila ime zbog mnogih granatih ili resavtih pritoka (osobito u gornjem toku). Ima i kazivanje da je reka dobila ime po manastiru Resavi (danasnjoj Manasiji).

Izvesno je da Svilajnac ima drugo postojanje. Verovatno da je naseobinska istorija danasnjeg grada druga ono liko koliko istorija ljucke civilizacije na balkanskom poluostrvu, kao i to da naselje ima vise vekovni kontinuitet. Predmeti iskopani na pod ruciju danasnjeg Svilajnca sve doce da je ovde bilo naselja u praistoriskom period, starom veku, za vreme srpske srednjo vekovne drzave i kasnije.

O starosti naselja svedoci tvrdjava na Banjici, cuvar bezbednosti Svilajnca i drugih naselja na ovoj teritoriji. Ima indicija da su utvrdjenje na Bacici i naselje Svilajnac, u njegovom podnozju, u prvom redu zbog vojno-strategijske uloge u saobracajnom polozaju, imali veliki znacaj sve do pocetka XV veka - do izgradnje manastira Manasija. Tvrdjava je predstavljala centar za controlu okolnog geoprostora i zastitu stanovnistva od neprijatelja. U to doba, a narocito u vreme srpske srednjevekovne drzave, koncentracija stanovnistva ovde je znatna, na sta ukazuju : zabelezna predanja i manastiri i crkve, od kojih su se neke odrzale do nasih dana

Nekada je bilo mnogo crkva i manastira duz desne obale Velike Morave ("Resavska Sveta Gora"), juzno od Svilajnca, izmedju Crkvenca i Vojske. Tih je zaduzbina pored Morave bilo dvanest.

Plodne doline velike Morave i Resave bile su naseljene jos u davna vremena. Tu su najpre ziveli Tracani, koje su kasnije pokorili Rimljani i osnovali svoju provinciju - Gornju Meziju. Tada je kroz Resavu prolazio poznati put Via Militaris (424. godine), koji je vodio od Singidunuma, preko Viminaciuma, prema jugu.

Sloveni rano naseljavalju Resavu gde su poznati koa Branicevci i Moravci. Za Resavu je izuzetno vazan period srpske despotovine, kako je ovaj kraj doziveo zavidan ekonomski, a posebno kulturni prosperitet. Prvi pisana istorijski spomenici o resavskim selima i resavskom zivlju, poticu iz XV veka.

Kao dokaz da je ovde bilo naselja u proslosti, sluze brojni i raznovrsni ostaci od starina koje se i danas nalaze (groblja, amami, strazare, crkve, putevi i sl.)

Tragovi od starih drumova ovde se i danas jedva poznaju, ali je predanje o njima ocuvano. Stari su drumovi bili siroki 8-12 m. Bili su popodjeni ili kaldrmisani recnim oblicima ili plocastim komadima iz najblize okoline. Preko kaldrme je sipan recni pesak. Tlo im je bilo izdignuto. S jedne i druge strane imali su opkope ili rovove. Narod ih je zvao "kaldrma". Najstariji je drum koji je isao iz Braniceva, pa prolazio preko sela Roande, Medvedje i od Velikog Popovica ckrtao desno, prolazio preko Bogave i spustao se u Moravsku dolinu. Po predanju, podignut je za vreme cara Trojana. Od njega su, nekim mestima, ostali tragoci koji se i danas poznaju. On je po svoj prilici vezao branicevo sa carigradskim drumom.

Drugi stari put prolazio je kroz selo Dubnicu i pored sela Bobova spustao se Resavi. On je po predanju vezao Medvedju (Idimum) i Kostolac (Viminacium). Predanje kaze da je bilo i "carskih drumova", koji su vecinom vezani za ime cara Lazara i despota Stefana Lazarevica. Oni su bili u vezi sa manasijom (starom Resavom).

"Posto Turci osvojise Balkansko poluostrvo, oni brzo uvidese vojnicku vaznost ovog druma. Zato su se i sami prilicno dugo vreme, starali da ga odrze u dobrome stanju i da obezbede putovanje po njemu."

Krajem XV i pocetkom XVI veka, stanovnistvo ovog kraja pocelo je masovno da se preseljava u Ugarsku. Istovremeno, ovde se doseljavalju Vlasi, srednjevekovno stocarsko stanovnistvo iz oblasti Starog Vlaha, sa Drine, iz Hercegovine i iz brda Crne Gore.

U tursko vreme, a mozda i ranije, na drumovima je bilo karaula ili strazara. Bilo je i drumskih hanova.

Na mnogo mesta se nalaze i razni starinski novci, vecinom rimski, a manje grcki i starosprski.

Preistorijske stvari su dokaz da su u ovoj oblasti ziveli ljudi jos u praistorijsko vreme. Nekada je u Resavi bilo i rimskih naselja, utoliko pre sto je oblast bogata rudama. Ovde je po predanju bilo i Grka.

Ne zna se kakva je bila naseljenost ranije, ali za vreme srpskog gospodstva oblast je bila dobro naseljena. To potvrdjuju mnoga groblja, crkve i manastiri srpskog porekla. Tokom turske vladavine, Svilajnac je nosio naziv "Isfilaynac" (1467.) i imao je 30 kuca. Tada su mnoge porodice presle preko Save i Dunava i tamo se naselile. Tokom velike seobe naroda 1690. godine ovaj je kraj opusteo. Posle pozarevackog mira (tokom austrijske okupacije) u Srbiju se doseljavaju ljudi sa svih strana. Tom prilikom su se u Resavu doselile i neke rumunske porodice iz erdeljskog Banata. Doselio se i velik broj Srba iz juznih i istocnih krajeva. Pri bezanju od Turaka, znatan broj kosovaca se doselio u Resavu. Ovo je bio prvi glavni period naseljavanja Resave.

Drugi period naseljavanja obuhvata vreme posle Prvog srpskog ustanka. Posto je Sumadija bila oslobodjena, Karadjordje je podsticao ljude iz neoslobodjenih krajeva da se ovamo presele. On je to zeleo, jer je Sumadija bila pusta. I knez Milos je pomagao doseljenike i rado ih primao.

Treci period naseljavanja obuhvata vreme posle Drugog srpskog ustanka do Drugog svetskog rata. Doseljenici su dolazili iz raznih krajeva.

Velika seoba Srba 1690. godine pod Arsenijem Carnojevicem podstakla je dalja pomeranja stanovnistva na sever. Jedan austrijski spisak, iz 1718. godine, pokazuje da je u Resavi bilo naseljenih mesta. Nesto docnije, povoljne ekonomske prilike i veca sloboda u Srbiji privukle su u Resavi nove izbeglice pred turskim i albanskim terorom iz citave srpske oblasti izmedju Skadra i Kopaonika.

U jednom dokumentu iz Napulja (1697. godine) Svilajnac se pominje kao "Di Sfilato", sto se odnosi na gajenje svilene bube, koje je u ovom podrucju nekad bilo veoma razvijeno.

Pocetkom XVIII veka, kada je izgubio ponovo rat izmedju Austrije i Turske (1716 - 1718) i zavrsio se pozarevackim mirom. Austriji je pripala severna Srbija do Zapadne Morave. Iz tog vremena, po prvoj austrijskoj statistici, Resava je imala 54 pusta, 16 naseljenih mesta, sa svega 89 porodica u tzv. cuprijskom distriktu

Krajem XVIII veka i pocetkom XIX, Svilajnac je oslobodilackoj borbi dao legendarnog junaka Stevana Sindjelica i preko 3000 junaka - Resavaca. Dolaskom kneza Milosa, Svilajnac prerasta u politicko, ekonomsko, kulturno i prosvetno sediste Resave, na i cuprijske nahije. Sveopstem rastu i preobrazaju Svilajnca, narocito je doprineo Miroslav Zdravkovic - Resavac. Bio je jedan od prvih ucenika Velike skole u Beogradu 1808. godine, clan Narodnog suda, vojvoda Resave i knez cuprijske nahije.

Godine 1822. u Svilajncu je vec bilo 214 domova sa 564 arackih glava. Za vreme Prvog srpskog ustanka Svilajnac je jedno od redjih naselja koje ima "malu skolu" (osnovna skola), Okruzni sud (magistrat) osnovan 1835. godine, bolnicu (1832). Godine 1837. je pocelo "usoravanje" carsije, da bi mesto Svilajnac 1846. godine zvanicno bilo proglaseno za varos.

Posta je otvorena 1862. godine, a telefonska stanica 1869. godine.

Svilajnac je bio jedna od prvih varosi u Srbiji u kojoj je osnovana citaonica, avgusta 1868. godine. U okviru citaonice zacela se "Dobrovoljna pozorisna druzina", koja je davala predstave jos od 1875. godine. Osniva se pevacko i lovacko drustvo, strelacka druzina, odrzavaju se razna predavanja i uredjuju muzejske zbirke.

Prva apoteka je otvorena 1875. godine, a posto je u varosi izgradjena prikladna zgrada, 1877. godine, pocela je da radi rimnazija realka sa 2 razreda, koja je dve godine kasnije prerasla u nizu gimnaziju sa 3 razreda, da bi se 1881. godine otvorio i cetvrti razred gimnazije.

Godine 1888. Svilajnac je zasluzeno stekao status grada.

Vidniji razvoj i prosperitet Svilajnac dozivljava pocetkom XX veka. Godine 1909. grad dobija novu zgradu za bolnicu, 1904. godine osniva se novi list "resava", a 1925. godine pustena je u rad i elektricna centrala.

Balkanski ratovi i Prvi svetski rat zaustavili su dotadasnji razvoj Svilajnca. U njima je herojski poginulo preko 1.000 gradjana Svilajnca i okoline. Njima u cast podignut je 1926. godine spomenik Mare Resavkinje, koja je buktinjom u ruci predstavljala simbol slobode. Spomenik je delo slovenackog vajara Ivana Zajca.

U drugom svetskom ratu palo je preko 400 patriota. Laza Stojanovic je proglasen za narodnog heroja.

Konacno oslobodjenje Svilajnca bilo je 08. oktobra 1944. godine.

U posleratnom periodu Svilajnac je doziveo znatne promene, a narocito u poslednjoj deceniji kada dozivljava brz razvoj. Rekonstrukcijom "Krive carsije", gradsko jezgro je bodilo novi lik, a sacuvana je njegova arhaicnost.

Novi poslovno - stambeni prostor, nekoliko trznih centara, intenzivan razvoj male privrede, osavremenjivanje procesa proizvodnje u postojecim preduzecima, zatim u napredjenje poljoprivredne proizvodnje, kao i izgradnja objekata drustvenog standarda - vodovodne i kanalizacione mreze, saobracajnica, bazena za kupanje, sportske hale i drugo, daju pecat preporodu sedista Donje Resave.

Sve dosadasnje aktivnosti, i one planirane u budicnosti, imaju za cilj da se Svilajncu idahnu novi impulsi zivota i rasta da ucini krupan korak od prosecne palanke ka modernom gradu.

Tekst pripada
Suzana Jovanov